Tre - loài cây biểu tượng của nước Việt? | Bamboo: VN's symbol?

Tre là bạn đồng hành thủy chung, can đảm của người Việt từ thuở xa xưa khai hoang, dựng nước. Tre nghìn đời bao bọc, chở che cho sinh tồn của người. Tre hóa thân thành thế giới văn hóa tre trúc quây quần thân thiết với đời người, in hình in bóng đậm đà vào văn hóa, thi ca, nhạc họa, vào sâu xa tâm thức con người Việt Nam. 

Tâm thức người Việt - bình yên và xanh mát bóng tre.

Việt Nam nhiệt đới gió mùa, nên "xanh muôn ngàn cây lá khác nhau"(1). Từ núi cao cực Bắc tới sông nước Cà Mau, mỗi vùng sinh thái tươi xanh những loài thảo mộc, hoa trái đặc trưng. Nhưng kỳ lạ sao, đâu đâu cũng cũng bốn mùa xanh những lũy tre tươi tốt! Từ Bắc chí Nam, trên núi trên đồi bạt ngàn tre nứa giang vầu... Đồng bằng thì làng quê nào cũng lũy tre bao bọc, bờ đê nào cũng tre xanh chắn sóng và ngăn lũ, nên sông quê "nước gương trong soi tóc những hàng tre"(2).

Ấy là do tổ tiên Lạc Việt của chúng ta từ trung du đi khai phá miền phù sa đồng bằng và ven biển, hành trang đơn sơ, chỉ có khát vọng sinh tồn trên xứ sở riêng, sức cần cù nhẫn nại, bộ công cụ đồng, những gói hạt lúa cùng hạt bầu, bí, đậu..., và những gốc tre gân guốc rễ.

Thế nghĩa là tre đã là bạn đồng hành thủy chung, thân thiết của người từ thuở xa xưa gian lao suốt nhiều thế kỷ khai hoang mở đất để rồi dựng nước. Những làng xã định cư với lũy tre xanh bao bọc ngăn gió bão, từ ấy đã là đặc trưng không chỉ của không gian sinh tồn (địa giới) của làng, mà còn là đặc trưng văn hóa - thẩm mỹ riêng có của làng quê Việt Nam ta. Trong sâu xa tâm thức người Việt từ thuở ấy, đã bình yên và xanh mát bóng  tre.

Từ ấy, cây tre, người bạn tre gần gũi, qua bàn tay tài khéo của người, đã hóa thân thành cơ man là vật dụng thiết yếu của đời sống làm ăn và đời sống thường ngày, thành các phương tiện để vui chơi giải trí.

Tre theo người cùng một lúc làm nên cả văn hóa vật thể lẫn văn hóa phi vật thể cho xứ sở chúng ta. Kiến trúc ư? Thì nhà tranh tre nứa lá, với phên với liếp tre đan. Tiện nghi ư? Thì nào giường chõng, bàn ghế, tủ chạn... cho đến lắm thứ đồ ăn thức làm: Nong nia, dần sàng, thúng mủng, rổ rá, cối xay tre... Công cụ nhà nông ư? Thì đòn càn đòn xóc, quang gánh...  Đi lại trên sông nước, đánh bắt cá ư? Thì thuyền nan, thuyền thúng, cần câu, vó bè, nơm, đó, dậm tre đan... Đồ chơi và nhạc cụ ư? Thì que khăng, que chuyền, cây đu, diều sáo, sáo, tiêu, khèn bè, đàn tơ rưng tre nứa, cả cây nêu ngày Tết và cột cờ lễ hội đình làng...

Từ tre và nhờ có tre, có nứa cùng với song, mây, mà nên nghề thủ công, mỹ nghệ với lắm thứ hàng hóa tre trúc song mây, với những làng nghề tre mây có tiếng nay được nâng niu như một dạng văn hóa phi vật thể.

Hàng tre trúc, mây tre đan tinh xảo thời hội nhập đi ra thế giới, thu ngoại tệ và hơn thế, quảng bá hình ảnh Việt Nam.

Ngạc nhiên và thích thú biết bao cho khách nước ngoài, khi bắt gặp ở World Expo 2010 Thượng Hải nhộn nhịp, cả một "dòng sông tre Việt Nam" lúc bước vào nhà trưng bầy của ta: Kiến trúc, trang trí tài khéo toàn bằng tre trúc, với những hàng thủ công mỹ nghệ mây tre óng chuốt bên cạnh những hàng gốm sứ, sơn mài, đồng, đá Việt Nam!

Hành trình cùng con người làm nên lịch sử

Tre cùng người làm ra đời sống, văn minh, cũng lại cùng người những nghìn năm vượt qua biết bao tai họa để làm nên lich sử bi tráng và kiêu hãnh Việt Nam.

Tre làm lũy ngăn bão tố, lũ lụt, giữ đê kè. Tre làm thành trì của những làng chiến đấu. Tre làm bức tường biên giới. Tre Đằng Ngà của Thánh Gióng đánh giặc Ân;  gậy tầm vông, đòn càn, đòn xóc, chông tre... chín năm kháng chiến. "Gậy Trường Sơn" xuất xứ từ xã Anh hùng Hòa Xá (Mỹ Đức, Hà Nội nay) theo trai làng đi đánh Mỹ...

Tre thế là nghìn đời bao bọc, chở che cho sinh tồn của người. Tre đã hóa thân thành thế giới văn hóa tre trúc quây quần thân thiết với đời người, in hình in bóng đậm đà vào văn hóa, thi ca, nhạc họa, vào sâu xa tâm thức con người Việt Nam.

Đến lượt con người lại nhận ra sự tương hợp kỳ lạ giữa phẩm chất của tre với cốt cách của chính mình, đến mức như là tri kỷ. Nói thay ta những lời hàn huyên, lời tri ân thắm thiết, sâu xa và thi vị, với người bạn tri kỷ tre xanh, có thể kể đến  áng văn tùy bút Cây tre Việt  Nam của Thép Mới viết sau Chiến thắng Điện  Biên Phủ, và thơ Tre Việt Nam của Nguyễn Duy viết thời đánh Mỹ.

Tre "ăn ở với người, đời đời, kiếp kiếp", "sống có nhau, chết có nhau chung thủy". Tre "mộc mạc", "nhũn nhặn" mà nhẫn nại không chê đất cằn, sá gì sương gió. Tre "ngay thẳng, thủy chung, can đảm", giầu lòng vị tha, bao dung, đùm bọc. Tre "thanh cao, giản dị, chí khí như người". "Tre xanh không đứng khuất mình bóng râm".

Tre cũng như người, từ trong gian lao, tâm hồn bay bổng. "Vươn mình trong gió tre đu. Cây kham khổ vẫn hát ru lá cành". Tre hóa thành diều: "Diều bay, diều lá tre bay lưng trời... Sáo tre, sáo trúc vang lưng trời..." ngân nga bổng trầm "Tiếng hát giữa trời cao của trúc, của tre..."

Thế nhưng cảm nhận của chúng ta về cốt cách Việt Nam với tre xanh làm biểu tượng, khó có thể nói đến mức nào là đủ. Từ thời điểm hôm nay nhìn lại và suy ngẫm, so sánh với các nền văn hóa khác, có thể nói thêm rằng phẩm chất đặc sắc nhất của con người Việt Nam ta - sản phẩm của lịch sử đặc thù và văn minh xứ sở, là trên tầng nền bản chất chung nhân loại mà dân tộc nào cũng có - dũng cảm, cần cù, thông minh, sáng tạo. Là đức tính bất khuất, kiên cường ẩn tàng trong khả năng thích ứng dẻo bền vô hạn trước mọi tai họa thiên nhiên cũng như mọi biến thiên, bão táp và bi kịch lịch sử, cả do đến từ mọi phía lẫn do nội sinh, để trường tồn và phát triển.

Nhờ thế mà trong những đêm trường nô lệ dưới xiềng xích các đế chế Trung Quốc và thực dân Pháp, nước bị xóa tên, nhưng cộng đồng Lạc Việt - Việt Nam đã không tan rã, không bị đồng hóa. Trái lại đã có thể bền gan chịu đựng, nấu nung sức mạnh để cuối cùng vùng lên giành độc lập.

Đã có thể nhẫn nại chịu đựng và vượt lên đau thương, tổn thất lớn lao, để cuối cùng giành thắng lợi trong nhiều cuộc kháng chiến chống xâm lăng từ các đế quốc to, cả bằng dáo gươm trung cổ phương bắc lẫn đại bác, xe tăng, B52 hủy diệt của các đế quốc Pháp và Mỹ. Đã có thể bền gan chịu đựng và quật khởi thoát ra khỏi thế kỷ 18 đen tối vì chia cắt, nội chiến triền miên, nối lại nền thống nhất, cũng như chịu đựng và bừng tỉnh, thoát hiểm sau những năm tháng bi đát thời bao cấp chưa xa...

Giống như cộng đồng người Việt, tre là lũy thép trước xâm lăng và bão lũ. Tre nhẫn nại chịu oằn mình, ngả rạp trước cuồng phong, bão lớn, để khi gió yên trời lặng lại vươn mình đứng thẳng thành lũy thành rừng, tre già măng mọc vô tận sinh sôi...

Tre xanh hiên ngang, nhũn nhặn, cứng cáp mà dẻo bền vô hạn là Biểu tượng của cốt cách và các phẩm chất đặc sắc của con người và văn hóa Việt Nam ta.

Thế Văn

(1): Ý của Thép Mới. (2): Thơ Tế Hanh