Vài từ vựng trong ngôi nhà dân gian miền Trung

Nhà do một nhóm thợ xây, gọi là "hiệp thợ", đứng đầu là thợ cả. Có thể coi đây là đội xây cất lúc bấy giờ. Để chúng ta hiểu rõ hơn về nhà dân gian, tôi liệt kê những từ vựng trong ngôi nhà...

VÌ: Dãy cột từ trước ra sau. Nhà nhỏ, mỗi dãy cũng phải có 2 hoặc 3 cột, vừa vừa thì 4 hoặc 5 cột , khá giả mỗi dãy được 6 hay 7 cột.

KÈO: Hệ thống gỗ kết nối các đầu cột của VÌ. Tùy theo số cột và hình dạng của KÈO , ta có nhà RỌI hay nhà RƯỜNG

Các KÈO và CỘT liên kết nhau thành khung nhà , dân gian gọi là BỘ GIÀN TRÒ. Tùy theo vị trí, cột có nhiều tên khác nhau:

• CỘT HIÊN : cột ngòai cùng, trước khi vào nhà
• CỘT QUÂN : dãy cột kế tiếp, chỗ cửa ra vào
• CỘT CÁI: dãy cột giữa nhà
• CỘT QUYẾT TIỀN: hai cột góc nhà phía trước
• CỘT QUYẾT HẬU: hai cột góc nhà, phía sau
• CỘT ĐẤM TIỀN: hai cột Quân, bìa nhà, phía trước
• CỘT ĐẤM HẬU: hai cột Quân, bìa nhà, phía sau
• CỘT CỬA ĐÔNG PHÒNG: cột kế đấm hậu, cùng với đấm hậu làm thành cửa vào phòng ở hướng Đông
• CỘT CỬA TÂY PHÒNG: cột kế đấm hậu, cùng với cột này, lam thành cửa vào phòng ở hướng Tây

Nhà dân gian đa số quay hướng về hướng Nam , đây là hướng mà theo thuật Phong Thủy ngày xưa, là tốt nhứt!

Cột Quân có nơi gọi là CỘT CON
Cột Cái, có nơi gọi là cột hàng 1, cột Con là cột hàng 2 , cột Hiên là cột hàng 3 . Do đó ông bà ta thường ra HÀNG HIÊN hay HÀNG BA để hứng gió .

KÈO cũng tùy theo vị trí, mà có nhiều tên khác nhau:

• KÈO QUYẾT TIỀN: liên kết cột Cái bìa phía trước với cột Quyết Tiền
• KÈO QUYẾT HẬU: liên kết cột Cái bìa phía sau với cột Quyết Hậu
• KÈO ĐẤM TIỀN: liên kết cột Cái bìa phía trước với cột Đấm Tiền
• KÈO ĐẤM HẬU: liên kết cột Cái bìa phía sau với cột Đấm Hậu
   
• XÀ: nối các bộ Vì Kèo, cũng tùy vị trí, mà có tên khác nhau
• XÀ THƯỢNG: 2 thanh, nối đầu cột Cái
• XÀ HẠ TIỀN: nối đầu cột Con phía trước
• XÀ HẠ HẬU: nối đầu cột Con phía sau
• XÀ HIÊN: nối đầu cột Hiên
• XÀ NGẠCH: nối chân cột Con, nơi ngạch cửa ra vào

Bộ Vì Kèo của nhà 3 gian 2 chái, cũng tùy vị trí, mà có tên như sau:

• VÌ NHẤT TÂY: bìa gian giữa hướng Tây
• VÌ NHÌ TÂY: bìa gian bên, hướng Tây
• VÌ NHẤT ĐÔNG: bìa gian giữa hướng Đông
• VÌ NHÌ ĐÔNG: bìa gian bên, hướng Đông

Ở Bình Trị Thiên, loại nhà Rường rất được ưa thích. Nhà thường làm theo 3 lọai kích thước, căn cứ theo:

a. Chiều dài của TRẾNG, tính bằng thước mộc, là khỏang cách của 2 tim cột cái
b. Chiều cao cột CÁI, từ mặt TẢNG (mặt kê đá chân cột) đến TRỐC (đầu cột)

1. NHÀ BA HAI, có Trếng dài 3 thước 2 và cột cao 8 thước 6 nên còn gọi là nhà TÁM SÁU
2. NHÀ BA BẢY, có Trếng dài 3 thước 7 và cột cao 9 thước 1 nên còn gọi là nhà CHÍN MỐT
3. NHÀ BỐN HAI, có Trếng dài 4 thước 2 và cột cao 10 thước 5 nên còn gọi là nhà MƯỜI NĂM

THƯỚC MỘC là thước riêng của chủ nhà. Đo chiều dài của đốt chân ngón tay út, bàn tay trái - nếu chủ nhà là nam; nếu chủ nhà là nữ, thì đo đốt chân ngón tay út, bàn tay phải (nam tả, nữ hữu). Chiều dài này nhân cho 10, ta có 1 thước dài trên dưới 40 cm, tùy theo chủ nhà cao hay thấp, ngón tay dài hay ngắn.

Kích thước này phù hợp với thước LỖ BAN, phải chăng, đây là thước Lỗ Ban của riêng từng người?

DÁNG CỘT: Cột được kê trên đá tảng (Đá xanh vuông, mỗi cạnh 45 cm dày 10 cm)

CỬA RA VÀO : Giữa xà hạ tiền và xà ngạch, ta có cửa ra vào

Đố trên của cửa gọi là Cầu Quảng có then cài.
Đố đứng của cửa gọi là CON ĐỨNG - liên kết ngạch cửa, Cầu Quảng với Cột Con
Trên ngạch cửa có khóet lỗ gọi là LỖ CẬU, để tra CHÂN CÔ của cánh cửa

Cánh cửa, người dân thích lọai THƯỢNG SONG HẠ BẢN. Đó là cánh cửa phía trên có song gỗ thẳng, hoặc con tiện, phía dưới là ván, vừa kín đáo, vừa mát.

Vietsciences - Trần Quang Minh