Amanda Burden: Làm thế nào các không gian công cộng làm cho thành phố hoạt động

Hơn 8 triệu người đang chen chúc nhau để sống ở thành phố New York. Điều gì làm cho nó có thể? Một phần, đó là không gian công cộng tuyệt vời của thành phố - từ những công viên nhỏ bé đến những lối đi dạo dọc bờ sông - nơi mọi người có thể đi dạo và vui chơi. Amanda Burden đã giúp lập kế hoạch cho một số không gian công cộng mới nhất của thành phố, bản vẽ dựa trên kinh nghiệm của cô là… một nhà quan sát hành vi động vật. Video 18 phút của cô chia sẻ những thách thức bất ngờ của việc lập kế hoạch công viên mà mọi người yêu thích - và tại sao nó quan trọng.

Amanda Burden: How public spaces make cities work

Khi con người nghĩ về đô thị, họ có xu hướng nghĩ về những điều nhất định. Họ nghĩ về cao ốc phố phường, các tòa nhà chọc trời, và những chiếc taxi ồn ào. Nhưng khi tôi nghĩ về đô thị, tôi nghĩ đến con người. Những nơi con người đi đến và những nơi con người gặp gỡ, là cốt lõi cho sự vận hành của đô thị. Vậy quan trọng hơn cả các tòa nhà trong đô thị chính là những Không gian công cộng xen kẽ chúng. Và hiện nay, nhiều trong những thay đổi rõ rệt nhất của các đô thị lại diễn ra tại các không gian công cộng này. Nên tôi tin là các không gian công cộng tươi vui, đầy sức sống là mấu chốt để quy hoạch nên một đô thị tuyệt vời.

Những không gian này thổi hồn vào một đô thị, nhưng điều gì làm nên cái hồn của một không gian công cộng. Điều gì thu hút con người đến các không gian công cộng thành công, và điều gì ở các nơi thất bại khiến con người tránh xa? Tôi nghĩ, nếu trả lời được những câu hỏi này, tôi có thể đóng góp một phần không nhỏ cho thành phố của mình. Nhưng một trong những điều hơi lạ ở tôi là tôi chuyên nghiên cứu hành vi động vật, và tôi dùng kỹ năng này không phải để nghiên cứu hành vi của động vật mà để nghiên cứu cách người dân thành thị sử dụng các không gian chung trong thành phố.

Một trong những không gian đầu tiên mà tôi nghiên cứu là một công viên nhỏ xíu tên Paley Park ở trung tâm Manhattan. Không gian nhỏ này đã trở thành một hiện tượng nhỏ, và vì nó ảnh hưởng sâu sắc đến người dân New York, nó đã để lại trong tôi một ấn tượng rất mạnh.

Công viên Paley Park ở trung tâm Manhattan

Tôi đã nghiên cứu công viên này từ lúc khởi nghiệp, vì nó được xây bởi cha dượng của tôi, vì thế tôi biết những nơi như Paley Park không tự nhiên mà được yêu mến. Tôi nhận thấy rằng những nơi như thế đòi hỏi một sự cống hiến hết mình và sự chú ý đến từng chi tiết. Nhưng điều gì lại khiến nơi này đặc biệt và thu hút con người đến thế? Khi ngồi tại đây và quan sát cẩn thận, điều đầu tiên tôi để ý đến là những chiếc ghế thoải mái, có thể di chuyển. Mọi người có thể đến đây, tìm một chiếc ghế, di chuyển nó một chút, và ngồi một lát, và rồi thật thú vị, chính con người thu hút thêm con người, và một điều trái khoáy là tôi cảm thấy bình yên hơn khi có con người xung quanh. Và nơi này xanh tươi. Công viên nhỏ này đem đến những điều mà người New York ao ước: sự thoải mái và sự xanh tươi. Nhưng tôi tự hỏi, vì sao không có nhiều hơn các không gian có cây xanh và chỗ ngồi giống thế trong lòng thành phố, nơi bạn không cảm thấy cô đơn, hoặc như một kẻ xâm nhập?

Các khối bê tông lạnh lùng trong đô thị, nó hoàn toàn không có chỗ cho bạn!

Đáng buồn là các đô thị thường không được thiết kế như thế. Giờ bạn thấy một cảnh tượng quen thuộc. Đây là cách mà trước giờ các trung tâm thương mại đã được thiết kế. Chúng mang một vẻ thời thượng lạnh lùng mà ta hay gắn kết với các kiểu kiến trúc hiện đại, nhưng không có gì ngạc nhiên khi con người tránh những nơi như thế. Chúng không chỉ có vẻ xa cách, chúng còn trông đầy nguy hiểm. Ý tôi là, bạn sẽ ngồi ở đâu? Bạn sẽ làm gì ở đây? Nhưng các kiến trúc sư yêu chúng. Chúng là nền tảng cho các tác phẩm của họ. Chúng có thể hào phóng cho một vài bức tượng, nhưng chỉ nhiêu đó thôi. Và với các nhà phát triển, chúng thật lý tưởng. Không cần tưới tắm, không cần bảo quản, và không có những vị khách không mời để lo lắng. Nhưng bạn không nghĩ đây là một điều phí phạm sao? Với tôi, trở thành nhà quy hoạch đô thị đồng nghĩa với khả năng thay đổi thành phố nơi tôi sinh sống và yêu mến. Tôi ước muốn tạo ra những nơi có thể khiến bạn có được thứ cảm giác như ở Paley Park, và không để các nhà phát triển xây các trung tâm ảm đạm như vậy nữa.

Nhưng sau nhiều năm, tôi học được rằng thật khó để tạo ra các không gian công cộng thành công, ý nghĩa và tươi vui. Tôi học được từ cha dượng rằng, những nơi như thế không tự nhiên mà có, nhất là ở một thành phố như New York , nơi mà từ đầu đã phải đấu tranh để có không gian công cộng, và để nó trở nên thành công, ai đó phải suy nghĩ rất kỹ về tất cả mọi chi tiết. Các không gian mở ở đô thị là cơ hội. Đúng, chúng là cơ hội cho đầu tư thương mại, nhưng chúng cũng là cơ hội cho những điều tốt đẹp chung cho thành phố, và hai mục tiêu đó thường trái ngược nhau, và do đó gây ra mâu thuẫn. Lần đầu tiên tôi phải đấu tranh cho một không gian công cộng là ở đầu thập kỷ 80, khi tôi đang là trưởng nhóm các nhà quy hoạch tại một bãi rác khổng lồ tên Battery Park City ở hạ Manhattan, cạnh dòng sông Hudson. Bãi cát cằn cỗi này đã bị bỏ hoang trong 10 năm, và chúng tôi biết nếu không tìm được một nhà phát triển, trong vòng 6 tháng nó sẽ phá sản.

Bãi rác khổng lồ Battery Park City ở hạ Manhattan, cạnh dòng sông Hudson

Thế là chúng tôi nảy ra một ý tưởng đột phá, gần như điên rồ. Thay vì xây một công viên để bù hao cho các sự phát triển sau này, sao không đảo ngược cách thức và xây trước một không gian công cộng, nhỏ nhưng cao cấp, và xem liệu nó có thay đổi được gì không? Chúng tôi chỉ đủ ngân sách để làm một phần nhỏ của con đường ven sông tương lai, nên bất cứ thứ gì chúng tôi xây đều phải hoàn hảo. Để chắc chắn, tôi đề nghị xây một mô hình bằng gỗ, với tỷ lệ thật, của ban công và bờ kè. Và khi tôi ngồi xuống chiếc ghế mô hình đó với các đám cát còn xoáy quanh, ban công đã đập ngay vào tầm mắt, che hết tầm nhìn và hủy hoại trải nghiệm tại bờ sông của tôi. Nên bạn thấy đó, các chi tiết thật sự có thể tạo ra sự khác biệt.

Nhưng thiết kế không chỉ liên quan đến vẻ ngoài, nó còn là cảm giác của cơ thể khi bạn ngồi tại đó, trong không gian đó, và tôi tin rằng một thiết kế thành công luôn dựa trên những trải nghiệm cá nhân ấy.

Trong tấm ảnh này mọi thứ đều trông thật tươm tất, nhưng bờ đá granit ấy, các ngọn đèn này, lưng tựa của băng ghế kia, những hàng cây con, và rất nhiều nơi khác nhau để ngồi, đều là những cuộc đấu tranh nhỏ để biến dự án này thành một nơi mọi người muốn đến.

Buổi lễ đề cử Amanda Burden làm Ủy viên Ban quy hoạch thành phố New York

Kết quả đáng giá của việc này là 20 năm sau khi Michael Bloomberg đề cử tôi làm Ủy viên Ban quy hoạch và cho tôi đảm nhiệm việc tạo diện mạo cho cả thành phố New York. Chính ngày hôm đó, ông ấy bảo tôi rằng, dân số thành phố New York dự kiến sẽ tăng từ 8 lên 9 triệu người. Và ông ấy hỏi “Vậy bà sẽ để một triệu dân New York mới vào đâu?”. Thiệt tình là, tôi cũng không biết.

Mật độ xây dựng dày đặc ở New York

Các bạn biết đấy, New York đề cao việc thu hút dân nhập cư, nên chúng tôi hào hứng về khả năng tăng trưởng này, nhưng thật tình, chúng tôi sẽ phát triển ra đâu đây? Trong một thành phố đã được xây đến tận các ngóc ngách và được bao bọc bởi sông? Làm cách nào để tìm chỗ ở cho quá nhiều dân New York  mới như thế? Và nếu không thể mở rộng diện tích, có thể đó là điều tốt, thì các nơi ở mới sẽ được xây ở đâu? Còn ô tô thì sao? Thành phố không thể chứa thêm bất kỳ chiếc ô tô nào nữa. Vậy chúng tôi phải làm gì đây?

Nếu không thể trải rộng thêm, chúng tôi buộc phải lên cao. Và nếu phải lên cao, chúng tôi cần lên cao tại những nơi mà con người sẽ không cần ô tô. Chúng tôi sẽ dùng một trong những cơ sở tốt nhất thành phố: Hệ thống trung chuyển. Nhưng chúng tôi chưa bao giờ nghĩ đến cách để tận dụng triệt để nó. Và đây là đáp án cho vấn đề của chúng tôi.

New York City Subway

Nếu có thể quy hoạch các công trình mới, xung quanh hệ thống trung chuyển, chúng tôi thật sự có thể chịu được số dân mới, chúng tôi nghĩ. Đây là kế hoạch cho những gì chúng tôi cần làm. Chúng tôi cần phân vùng lại – và phân vùng là công cụ thường ngày của các nhà quy hoạch – và cơ bản là quy hoạch lại toàn thành phố, nhắm vào các nơi được phép xây công trình mới và cấm mọi sự khai triển tại các khu phố nhiều ô tô, mang phong cách ngoại thành.

Đây là một ý tưởng quá đỗi tham vọng, tham vọng vì kế hoạch này cần được duyệt bởi các cộng đồng dân cư. Vậy làm sao để giải quyết việc này? Lắng nghe. Thế là tôi bắt đầu lắng nghe, thật sự, tôi đã phải lắng nghe hàng nghìn giờ chỉ để gây dựng lòng tin.

Lắng nghe người dân

Bạn biết đó, các cộng đồng dân cư biết rõ bạn hiểu khu phố của họ hay không. Đây không phải điều có thể giả vờ. Và tôi bắt đầu đi bộ. Tôi không nhớ mình đã đi qua bao nhiêu khu nhà, trong các tháng hè oi bức, trong những trời đông giá lạnh, năm này qua năm khác, chỉ để hiểu được ADN của mỗi khu phố và cảm giác của mỗi con đường.

Đi qua từng khu phố để hiểu ADN và cảm giác của mỗi con đường

Tôi trở thành một chuyên gia phân vùng siêu đẳng. Tôi tìm cách giải quyết các lo ngại của người dân qua việc phân vùng này. Từng chút một, từng con phố một, từng khu nhà một. Chúng tôi bắt đầu đặt giới hạn độ cao cho các công trình mới có thể dễ dàng hình dung và gần hệ thống trung chuyển.

Công tác phân vùng thành phố New York

Trong 12 năm ròng rã, chúng tôi đã phân vùng lại 124 khu phố, 40% của thành phố, 12,500 khu nhà, để bây giờ 90% các công trình mới tại New York đều cách một trạm trung chuyển 10 phút đi bộ. Nói theo cách khác, dân cư ở đây không cần sở hữu ô tô.

Phân vùng là công việc mệt mỏi và hao tốn năng lượng và quan trọng, nhưng nó chưa bao giờ là nhiệm vụ của tôi. Bạn không thấy được và không cảm nhận được sự phân vùng. Nhiệm vụ của tôi luôn là tạo ra các không gian công cộng tuyệt vời. Ở các khu vực được quy hoạch cho sự phát triển mạnh, tôi đã quyết tâm tạo ra những không gian có khả năng thay đổi đời sống của cư dân nơi đó.

Những gì các bạn đang thấy từng là 2 dặm của một bờ sông xuống cấp, bỏ hoang tại khu Greenpoint và Williamsburg ở Brooklyn, không có đường để đến và hoàn toàn vô dụng. Việc quy hoạch ở đây cực kỳ lớn, nên tôi cảm thấy mình có nghĩa vụ tạo ra những công viên thật đẹp ở ven sông và tôi giành rất nhiều thời gian trên từng mét vuông của bản vẽ. Tôi muốn đảm bảo rằng các lối từ công viên ra bờ sông sẽ phủ rợp bóng cây, rằng sẽ có cây cỏ và hoa lá ở mọi nơi và dĩ nhiên, rất rất nhiều chỗ để ngồi.

Không gian công cộng có rất nhiều chỗ để ngồi

Thật tình thì, tôi cũng không hình dung được nó sẽ như thế nào. Tôi phải có niềm tin. Nhưng tôi đã đặt mọi thứ mình đã học và nghiên cứu vào các bản vẽ này. Và rồi nó được khánh thành, và tôi phải nói với bạn rằng, nó ngoài sức tưởng tượng.

Các công viên đã thay đổi đời sống dân cư nơi đây

Mọi người từ khắp nơi trên thành phố đổ về những công viên này. Tôi biết chúng đã thay đổi đời sống của dân cư nơi đây, nhưng nó cũng thay đổi cách người New York  nghĩ về thành phố của họ.

Mọi người dùng chiếc phà như là nó hiển nhiên có!

Tôi hay đến đây và quan sát mọi người leo lên chiếc phà nhỏ nối giữa các khu vực của thành phố, và tôi không biết vì sao nhưng tôi hoàn toàn xúc động trước việc mọi người dùng chiếc phà này như thể nó đã ở đây từ trước đến giờ.

Công viên mới ở Hạ Manhattan với ban công có tay vịn rộng và phẳng

Còn đây là một công viên mới ở Hạ Manhattan. Bạn biết đấy, bờ sông của Hạ Manhattan từng là một đống bừa bộn trước ngày 11 tháng 9. Wall Street thực chất không giáp sông, vì không có cách nào để đến bờ sông này. Và sau sự kiện 11 tháng 9, thành phố có rất ít kiểm soát. Nhưng tôi nghĩ nếu chúng tôi đến Tập đoàn phát triển Hạ Manhattan để mua lại 2 dặm của bờ sông xuống cấp này, nó sẽ có ảnh hưởng rất lớn đến việc xây dựng lại Hạ Manhattan. Và y như rằng, Hạ Manhattan cuối cùng đã có bờ sông công cộng ở cả 3 hướng. Tôi thật sự yêu công viên này. Bạn biết không, ban công giờ buộc phải cao hơn, nên chúng tôi đặt các ghế cao ở rìa, bạn có thể đến gần mặt nước đến mức bạn thật sự ở trên nó. Và hãy để ý đến thiết kế rộng và phẳng của tay vịn ban công để bạn có thể đặt bữa trưa hoặc máy tính lên.

Không gian công cộng mang con người đến gần cảnh quan thiên nhiên hơn và giải tỏa mọi góc nhìn

Và tôi yêu lúc con người đến đây và nhìn lên và nói “Wow, Brooklyn kìa, nó gần thật”. Vậy đâu là bí quyết? Làm cách nào để biến một công viên thành một nơi mà con người muốn đến? Thật ra, nó tùy thuộc vào bạn, không phải với tư cách một nhà quy hoạch, mà với tư cách một con người. Bạn đừng tập trung vào chuyên môn thiết kế của mình, mà hãy tập trung vào trái tim của mình. Ý tôi là, bạn có muốn đến đó không? Bạn có muốn nán lại không? Bạn có thể thấy nó từ trong ra ngoài không? Có người khác ở đó không? Nó có xanh và thân thiện không? Bạn có tìm thấy chỗ ngồi riêng cho mình không?

Bạn có thể tìm thấy chỗ ngồi riêng cho mình ở khắp thành phố

Bây giờ, khắp thành phố New York, có những nơi mà bạn có thể tìm thấy chỗ ngồi riêng cho mình. Những nơi từng là bãi đỗ xe đã trở thành các quán cà phê vỉa hè. Nơi từng là đường xe chạy của Broadway hiện nay đã có bàn và ghế.

Các quán cà phê vỉa hè trước đây bị cấm

Nơi mà 12 năm trước các quán cà phê vỉa hè bị cấm, thì nay chúng ở khắp nơi. Nhưng để những nơi này được sử dụng cho nhu cầu công cộng không hề dễ và còn khó hơn để giữ chúng như thế.

Vậy bây giờ tôi sẽ kể cho bạn nghe câu chuyện về một công viên rất lạ tên là High Line. High Line từng là một đường ray xe lửa trên cao nối thông ba khu phố ở bờ Tây Manhattan, và khi tàu hỏa ngừng chạy, đường ray trở thành một cảnh quan tự nhiên, như kiểu một khu vườn trên trời. Và lần đầu tiên nhìn thấy nó khi tôi leo lên đường ray cũ kỹ đó, tôi đã say nắng y như cách bạn say nắng một con người, đúng như vậy.

Và khi được bổ nhiệm, việc cứu hai phân khúc của đường ray High Line khỏi sự phá dỡ trở thành ưu tiên hàng đầu và cũng là dự án quan trọng nhất của tôi. Tôi biết rằng nếu tôi không dành đủ sự quan tâm cho High Line, thì một ngày nào đó nó sẽ bị phá bỏ. Và công viên High Line dù được biết đến rộng rãi và hết sức nổi tiếng, lại là không gian công cộng gây nhiều tranh cãi nhất trong thành phố. Bạn có thể nhìn thấy một công viên đẹp, nhưng không phải ai cũng thấy điều đó. Bạn biết đó, các lợi ích thương mại sẽ luôn chống lại những không gian công cộng.

Công viên High Line trước đây từng là một đường ray xe lửa trên cao

Bạn có thể nói, “Thật tuyệt vời khi có hơn bốn triệu người trên khắp thế giới đến thăm công viên High Line”. Vậy mà, một nhà phát triển chỉ thấy một điều duy nhất: khách hàng. “Này, sao không dẹp các bụi cây đó đi và thay bằng các cửa hàng dọc High Line? Điều này không tuyệt sao? Không phải nó sẽ mang lại nhiều tiền hơn cho thành phố sao?”. Nhưng không, điều đó chẳng tuyệt vời chút nào, High Line sẽ trở thành trung tâm mua sắm, không phải công viên.

Và bạn biết không, nó có thể đem đến nhiều tiền hơn cho thành phố, nhưng một đô thị cần có tầm nhìn xa về những điều tốt đẹp cho cả một cộng đồng. Rất gần đây, phân khúc cuối cùng của High Line, nhịp thứ ba của High Line, nhịp chót của High Line đã phải chống lại sự tranh giành của các nhà phát triển, khi mà một số những người này đang thi công trên một triệu rưỡi mét vuông tại Hudson Yards, gần ngay phân khúc này.

Phân đoạn thứ ba của High Line suýt bị tháo dỡ trong một dự án phát triển cao tầng

Họ đến gặp tôi và bảo rằng, họ “tạm thời tháo rời” phân đoạn thứ ba, phân đoạn cuối cùng đó. Có lẽ với họ, High Line không phù hợp với hình ảnh một đô thị của các tòa nhà chọc trời lấp lánh trên đồi. Có lẽ nó chỉ cản đường họ. Nhưng dù gì đi nữa, phải mất chín tháng đàm phán liên tục mỗi ngày để ký được thỏa thuận cấm việc đập bỏ phân đoạn này, và điều này xảy ra chỉ hai năm trước thôi. Bạn thấy đó, dù một không gian công cộng có nổi tiếng và thành công đến mấy, đừng bao giờ cho rằng đó là điều hiển nhiên.

Các không gian công cộng luôn mâu thuẫn với các ý đồ phát triển cao tầng của thành phố

Các không gian công cộng luôn – hãy nhớ rằng – chúng luôn cần những con người có tầm nhìn, trước hết là giành chúng cho nhu cầu công cộng, sau đó là thiết kế chúng theo nhu cầu của cộng đồng, bảo trì chúng để đảm bảo rằng chúng giành cho mọi người, và rằng chúng không bị vi phạm, xâm chiếm, bỏ hoang hoặc phớt lờ.

Không gian công cộng là một trong những lý do quan trọng nhất khiến bạn quyết định sống trong một đô thị nào đó

Nếu có một điều mà tôi đã học được với tư cách một nhà quy hoạch đô thị, thì đó là không gian công cộng có sức mạnh. Sức mạnh này không chỉ được đo bằng số người sử dụng chúng, mà còn là con số lớn những người yêu quý thành phố của họ hơn khi biết rằng chúng có ở đó.

Không gian công cộng có thể thay đổi cách bạn sống tại một đô thị, cách bạn cảm nhận về một đô thị, việc bạn chọn đô thị này hay đô thị khác, và nó cũng là một trong những lý do quan trọng nhất khiến bạn sống trong một đô thị. Tôi tin một đô thị thành công cũng như một buổi tiệc vui nhộn. Con người ở lại vì họ có một thời gian tuyệt vời. Xin cảm ơn.

Xem video Amanda Burden: How public spaces make cities work

Fudozon tổng hợp