"The Timeless Way of Building" - Sách của bậc thầy

THE TIMELESS WAY OF BUILDING

ĐẠO THƯỜNG HẰNG TRONG KIẾN TRÚC - ĐXĐ dịch

Tác giả: CHRISTOPHER ALEXANDER 

Về tác giả:

Christopher Wolfgang Alexander sinh ngày 4 tháng 10 năm 1936 tại thành Viên, nước Áo, vào đúng thời kỳ Quốc xã của Hitler (1933-1945) nên gia đình ông di cư qua nước Anh và ông đã lớn lên tại đó. Năm 1954 ông được học bổng về môn Hóa-Sinh trường Trinity College của Viện Đại học Cambridge. Ông tốt nghiệp Bachelor về Kiến trúc, Master về Toán tại Cambridge, năm 1958 ông từ nước Anh qua Hoa kỳ cư ngụ và dạy học tại Barkeley, bang California cho tới năm 1963, trong thời gian này ông tốt nghiệp văn bằng Doctorat tại Harvard – hạng ưu (1^st Ph.D. in Architecture, cấp bằng chưa bao giờ được phong tặng tại Harvard trước đó), được bầu làm giáo sư tại đây và đồng thời giảng dạy lý thuyết và khoa học vi tính tại MIT. Nay đã về hưu, Ông lại về sống tại Arundel, Sussex vương quốc Anh.

(Tôi không dịch ra Việt ngữ những từ về văn bằng vì tên những bằng cấp hiện nay ta đang dùng chưa tương thích với văn bằng của nhiều nước khác).

Ông đã có khoảng 200 công trình thiết kế xây dựng tại Californa, Nhật Bản, Mễ tây cơ và vài quốc gia khác,… về biên khảo ông đã xuất bản 19 cuốn sách (còn 2 cuốn chưa xuất bản). Những tôn vinh cao quí mà ông đã nhận được như:

+ Năm 1972, do những nghiên cứu xuất sắc của mình ông được nhận huy chương vàng hạng nhất do Viện nghiên cứu Hoa kỳ trao tặng.
+ Vinh dự là một trong hai người đầu tiên được Quốc hội Hoa Kỳ trao giải thưởng về Qui hoạch mới (CNU, Congress for the New Urbanism).
+ Năm 1996 được bầu làm viện sĩ viện hàn lâm Nghệ thuật và Khoa học Hoa Kỳ.
+ Năm 2011 được nhận giải thành tựu trọn đời của Urban Design Group.

Christopher Alexander tin rằng những lý thuyết kiến trúc vẫn ẩn tàng trong thế giới của chúng ta, ngày nay đã phá sản. Càng ngày người ta càng ý thức được có điều gì đó sai lầm nghiêm trọng. Sức mạnh của ý tưởng đó ngày nay mạnh đến nỗi nhiều người cảm thấy không thoải mái, thậm chí cảm thấy sợ hãi, nói rõ ra là họ không thích những gì đang xảy ra quanh mình, vì sợ rằng có vẻ như họ đang trở nên khờ khạo, sợ rằng họ có thể bị cười chê.

Về tác phẩm:

"The timeless way of building" là cuốn mở đầu trong loạt sách đi tìm cái tâm của cấu trúc môi trường sống (Center for Environmental Structure series). Trong đó ông trình bày một lý thuyết mới về kiến trúc, xây dựng và qui hoạch mà cốt lõi vẫn là một tiến trình từ xa xưa khi loài người hợp thành xã hội thời họ luôn thúc đẩy trật tự môi trường chung quanh theo cách sống của chính họ. Ông viết: “Có một lẽ đạo thường hằng trong Kiến trúc - Xây dựng, từ hàng ngàn năm nay và bây giờ vẫn thế. Những công trình cổ vĩ đại, những xóm làng, những lều bạt, những đền thờ mà ở đó con người cảm thấy như ở nhà mình, đã được xây dựng bởi bàn tay con người, đều rất gần gũi với Tâm của Đạo thường hằng này.”

Bộ sách này gồm 19 tác phẩm, trong đó tiêu biểu nhất là 3 cuốn:

1- The timeless way of building

2- A pattern language

3- The Oregon experiment

Cảm nghĩ khi đọc sách:

Tôi có người bạn uyên bác, một ngày nọ anh ấy cho tôi mượn cuốn “The timeless way of building” của Christopher Aleander. Thú thực, trước đó tôi chưa hề biết đến tác giả này, nhưng cái đề tựa nhuốm màu triết lý Đông phương đã hấp dẫn tôi. Lại phải thú thực thêm rằng với tôi đây là một cuốn sách hấp dẫn nhưng khó đọc. Tôi đọc lướt qua, đọc lại, rồi đọc kỹ những phần mình thích, vậy mà vẫn chưa cảm thấy thực sự thấu hiểu. Tôi giới thiệu sách này với vài bạn kiến trúc mà tôi kỳ vọng vào sự thông tuệ của họ, khuyến khích các bạn ấy dịch ra Việt ngữ để phổ biến tới anh em đồng nghiệp, nhưng chưa ai chịu làm.

Quyển sách lại quay về chỗ tôi, cố nhiên tôi sẽ phải mang trả sách, nhưng trước khi trả tôi chần chừ, lần lữa, vì trong thâm tâm vẫn muốn thử dịch một vài đoạn ngắn để giới thiệu bộ sách quý này đến các bạn. Chỉ riêng tựa đề cuốn sách đã khó dịch. Khi tôi dịch là “Con đường phi thời gian của công trình”, với hàm ý là thời gian không tác động gì tới giá trị cốt lõi của công trình kiến trúc đối với đời sống con người thì anh Nguyễn Tiến Văn, người đã cho tôi mượn sách, chê chữ “phi thời gian” là hoàn toàn không đúng, có thời gian chứ, nhưng cái giá trị thường hằng của công trình kiến trúc đối với con người thời mãi mãi không đổi. Hơn nữa Tây phương nay đã biết đến Đạo (The Way) của Đông phương thời cứ dịch là Đạo mới đúng ý tác giả, nếu tôi là anh Văn, tôi sẽ dịch là:

ĐẠO THƯỜNG XÂY DỰNG.

Tôi biết với anh ấy và nhiều người khác, từ Kiến trúc nặng về ý thiết kế, nhưng thực ra từ kiến trúc nay cũng đã thường được dùng với nghĩa của cụm từ “những công trình kiến trúc”, những gì do con người tạo dựng nên, do đó tôi dịch lại là:

ĐẠO THƯỜNG HẰNG TRONG KIẾN TRÚC

Và chữ xây dựng của anh Văn hoặc chữ kiến trúc tôi dùng ở đây xin được hiểu là bao gồm tất cả, từ cái tổ chim, ổ mối, hang chuột đến cái hang đá của người tiền sử, đến túp lều tranh, đến ngôi đền, đến những cao ốc chọc trời thời nay, v.v… Cuốn The timeless way of building dày 552 trang, 27 chương, chia làm 3 phần lớn:

Phần 1: THE QUALITY (7 chương)

Phần 2: THE GATE (9 chương)

Phần 3:  THE WAY (9 chương)

Trong bài giới thiệu nầy tôi xin chỉ tạm dịch phần mục lục chi tiết (detailed table of contents) của tác giả. . ĐẠO THƯỜNG HẰNG Một công trình kiến trúc hoặc một đô thị chỉ tồn sinh trong tác động của Đạo Thường Hằng.

1-      Đó là tiến trình mang lại những trật tự từ chính bản thể của chúng ta chứ không từ bất cứ thứ nào khác, nó không thể được đạt tới trọn vẹn, nhưng nó luôn diễn tiến theo nhịp điệu của riêng nó, chỉ cần chúng ta để nó tự vận hành.

.

PHẨM CHẤT

Để đạt đến Đạo Thường Hằng, trước hết chúng ta phải biết đến Phẩm chất không tên.

2-      Có một phẩm chất trung tâm làm tiêu chuẩn căn bản cho đời sống cả về vật chất lẫn tinh thần cho mỗi con người, mỗi đô thị, mỗi ngôi nhà và cho cả thiên nhiên hoang dã. Phẩm chất đó mang tính khách quan và chính xác, nhưng không thể gọi nó thành tên.

3-      Trong những cuốn sách của chúng tôi, chúng tôi tìm kiếm phẩm chất này, đó cũng là sự tìm kiếm trung tâm của bất kỳ ai, và là vấn nạn luôn hiện hữu trong chuyện đời của mỗi cá nhân.

4-      Để xác định Phẩm chất này trong công trình kiến trúc, trong qui hoạch đô thị, chúng ta phải bắt đầu từ việc hiểu rằng mỗi nơi chốn xây dựng, đều tạo ra bản sắc bởi một vài dạng thức của những sự kiện (patterns of events) hằng diễn ra tại nơi đó.

5-      Những sự kiện mẫu mực đó luôn luôn đan cài với những dạng thức hình học (geometric patterns) trong không gian địa lý đó. Thực vậy, rồi chúng ta sẽ thấy, mỗi kiến trúc, mỗi đô thị được tạo thành một cách cơ bản từ những giềng mối nầy chứ không từ bất kỳ thứ gì khác:

Chúng là hạt nhân, là phân tử tạo thành công trình và đô thị.

6-      Những dạng thức đặc thù tạo nên công trình và đô thị này có sinh có tử. Khi tồn sinh chúng giải tỏa nội lực của chúng ta, cho chúng ta tự do, nhưng khi chết đi, chúng giam hãm ta vào những nghịch lý nội tại.

7-      Nơi đâu càng nhiều những dạng thức sống hiện hữu, nơi ấy sự sống càng trọn vẹn, càng rực rỡ, ngọn lửa cuộc sống càng được duy trì, đó chính là Phẩm chất không tên vậy.

8-      Và khi công trình đã mang ngọn lửa đó thì tức thời nó trở thành một phần của thiên nhiên. Như sóng đại dương, như vạt cỏ xanh, như hạt mưa rơi, nó cùng được vận hành bởi sự tái diễn không cùng và sự đa dạng sáng tạo trong sự hiện hữu thường hằng của sự vật.

Tự nó là PHẨM CHẤT.

.

MÔN QUAN

Để đạt được Phẩm chất không tên chúng ta phải xây dựng nên một Ngôn ngữ chuẩn có sức sống để mở lối vào.

9-   Phẩm chất của công trình và của đô thị không thể được tạo ra tức thời mà phải kế thừa, một cách gián tiếp, bởi những hành động thông thường của con người, như hoa không thể được làm ra mà chúng chỉ kế thừa những gì đã tích lũy trong hạt mầm vậy thôi.

10-  Người ta đã tạo hình các công trình từ nhiều thế kỷ nay bằng cách sử dụng những dạng thức ngôn ngữ mẫu mực (pattern languages). Ngôn ngữ mẫu mực đã mang lại cho từng cá nhân sức sáng tạo phong phú, mới mẻ và duy nhất, như ta sử dụng ngôn từ tạo ra vô vàn những câu văn vậy.

11-  Những dạng thức ngôn ngữ ấy không hề giam hãm xã hội làng xóm, trang trại.

Động thái xây dựng được điều hành bởi dạng thức ngôn ngữ theo một cách nào đó và giềng mối của thế giới chính là chỗ đó, hoàn toàn bởi chính dạng thức mẫu mực đã được người ta sử dụng.

12-  Và xa hơn thế, không phải hình dáng của đô thị hay công trình đến bởi ngôn ngữ mà chính phẩm chất của chúng mới là hệ quả. Ngay cả sự trường tồn và vẻ đẹp của những công trình tôn giáo được tôn thờ nhất cũng là hệ quả của dạng thức ngôn ngữ mà những người xây dựng chúng đã sử dụng.

13-  Nhưng trong thời đại chúng ta ngôn ngữ đã suy đồi. Ngôn ngữ không còn tính chia sẻ, những tiến trình để giữ cho nó được thâm sâu đã tan vỡ; vì vậy hầu như không ai trong chúng ta còn có thể làm cho công trình có sức sống.

14-  Để một lần nữa tìm ra con đường đạt tới một thứ ngôn ngữ sống động và có khả năng chia sẻ, trước hết chúng ta phải học cách khám phá ra những dạng thức mẫu mực thâm sâu, và có khả năng kế thừa cuộc sống.

15-  Rồi từ đó chúng ta sẽ từng bước hoàn thiện từng dạng thức mà chúng ta đã chia sẻ, trắc nghiệm chúng bằng những trải nghiệm: một cách đơn giản, chúng ta sẽ xác định được những dạng thức ấy có mang lại sức sống quanh ta hay không, và biết ta sẽ cảm nhận nó như thế nào.

16-  Một khi chúng ta đã biết cách khai mở dạng thức từ từng cá nhân để nó có sinh khí, thời chúng ta sẽ tạo ra ngôn ngữ cho nhóm chúng ta trong mọi công tác xây cất mà ta đối diện. Cấu trúc của dạng thức sẽ là hệ thống kết nối mọi mẫu mực của từng cá thể:

Và ngôn ngữ đó sẽ tồn sinh hay tử vong tùy vào cấp độ hợp nhất ấy có tạo thành một khối nhất thể hay không.

17-  Vậy cuối cùng thời từ ngôn ngữ riêng lẻ của mỗi công trình, chúng ta tạo ra một cấu trúc rộng lớn hơn, cấu trúc của những cấu trúc, mãi mãi tiến hóa, đó chính là giềng mối của đô thị.

Đó là Môn quan, là Lối vào.

.

ĐẠO MUÔN THỦA MỘT CON ĐƯỜNG

Một khi chúng ta đã xây xong Cổng ngõ, chúng ta có thể bước qua cửa để hành Đạo Thường Hằng.

18-  Bây giờ chúng ta bắt đầu xem xét chi tiết hơn cái trật tự phong phú và phức hợp mà đô thị có thể phát triển từ hàng ngàn hành vi sáng tạo như thế nào. Một khi chúng ta có được dạng thức mẫu mực chung cho đô thị của chúng ta, ta sẽ có sức mạnh mang lại sinh khí cho những con đường, những công trình thông qua những hành vi thông thường nhất của chúng ta.

Ngôn ngữ, như những hạt mầm, là hệ thống mã di truyền, mang lại sức mạnh cho hàng triệu hành vi nho nhỏ của chúng ta và hình thành một tổng thể có tiếng nói chung.

19-  Trong lòng tiến trình này, mỗi hành vi tạo dựng của từng cá thể là khác nhau.

Đó không phải là quá trình gán ghép các thành phần riêng lẻ để tạo ra tổng thể, nhưng đó là là một tiến trình đâm chồi nở hoa, giống như sự lớn lên của một bào thai, trong đó tất cả những phần có trước cùng những phần đang có tiếp tục sinh ra thêm nhiều nhánh mới.

20-  Qúa trình đâm chồi bước thong dong từng bước, mỗi khuôn mẫu cho một thời kỳ. Mỗi bước đều đem lại sức sống, và mật độ của kết quả tùy thuộc trên mật độ bước đi của từng cá thể.

21-   Từ hệ quả của những dạng thức cá nhân đó, toàn bộ công trình xây dựng, với đặc thù thiên nhiên của không gian ấy, phẩm chất sẽ tự hình thành trong trí bạn dễ dàng như những câu nói thông thường.

22-  Cũng theo cách đó, một nhóm người có thể hình thành ý tưởng về những công trình công cộng lớn hơn, đồng nhất gần như ý tưởng của riêng một cá thể, bằng cách tuân theo một ngôn ngữ chung.

23-  Một khi một công trình được tư duy theo cách trên, công trình có thể sẽ được xây dựng trực tiếp trên nền đất với chỉ vài điểm mốc dấu đơn giản—một lần nữa, với ngôn ngữ chung, việc xây cất có thể làm trực tiếp không cần dùng đến bản vẽ.

24-  Tiếp đến là những hành vi xây dựng sẽ có tiếng nói chung, cái sau sửa chữa và khuếch đại sản phẩm đã làm trước, sẽ từ từ kế thừa một tổng thể lớn hơn, phức hợp hơn so với hành vi xây dựng đơn lẻ.

25-  Cuối cùng, trên cái nền của ngôn ngữ mẫu mực, hàng triệu hành vi xây dựng của từng cá thể sẽ cùng nhau thừa kế một đô thị có sức sống, một tổng thể không cần lường trước hay phải dè chừng, kiểm soát.

Đó là sự xuất hiện chậm rãi của Phẩm chất không tên như thể nó đến từ cõi vô hạn.

26-  Và khi cái Tổng thể hiện ra, chúng ta sẽ thấy cái đặc thù phi thời gian, phi tuổi tác đó nó định danh cho Đạo Thường Hằng.

Những đặc tính đó, cụ thể, có hình thái, có hình dạng và chính xác, phải được đưa vào công trình kiến trúc và qui hoạch đô thị, bất kỳ khi nào, để chúng trở nên sống động:

Trong xây dựng, đó là hiện thân lý tính của Phẩm chất không tên.

.

PHẦN CỐT LÕI CỦA ĐẠO

Vì thế, Đạo Thường Hằng sẽ chưa viên mãn, sự kế thừa Phẩm chất không tên sẽ chưa đầy đủ, chừng nào chúng ta chưa bỏ Môn quan lại phía sau.

27-  Thực vậy, cuối cùng thì cái đặc tính không có tuổi này chẳng có gì để làm với ngôn ngữ.

Ngôn ngữ và những tiến trình bắt nguồn từ nó, chỉ đơn thuần giải thoát cái trật tự nền tảng bẩm sinh của chúng ta. Nó không dạy ta điều gì cả, nó chỉ nhắc ta những điều ta đã biết, và những điều rồi ta cũng sẽ khám phá ra, khi này khi khác, khi chúng ta có ý tưởng, có quan điểm, và thực hiện đúng những gì hiện ra từ chính chúng ta.

.

Quê làng ta có con cò bay lả bay la, vi vu tiếng sáo diều, vấn vương điệu ca dao, có lũy tre, cổng làng, có giếng khơi rêu xanh nước ngọt, có hàng tường vi cho Hoàng Qúy chia tay cô láng giềng một chiều xa quê, có dậu mồng tơi cho Nguyễn Bính ươm mơ, có thôn Vỹ Dạ cho Hàn Mặc Tử nhìn nắng hàng cau, nắng mới lên, cho tôi chiều cuối năm, bước vu vơ dưới hàng me Sài gòn mà lòng man mác tình hoài...

Sài gòn, 16-12-2011

ngày cuối năm

ĐỖ XUÂN ĐẠM

Chú: Số thứ tự từ 1 đến 27 là do tác giả ghi, đó là 27 chương trong cuốn sách. 27 = 9 x 3 , mà số 3 phối hợp âm dương, là giềng mối thường hằng của Đạo. Đây là một sự xếp đặt cố ý của tác giả, cho nên dù tác giả không đề cập gì đến, nhưng ta vẫn thấy thấp thoáng bóng dáng của triết học Đông phương.