Stick (Eastlake) | Phong Cách Gỗ Cắt Tỉa (1860

Mô tả album

Các phong cách nhà ở tiêu biểu.

Stick (Eastlake) | Phong Cách Gỗ Cắt Tỉa.

► Thời gian thịnh hành (Trending time): 1860 - 1890

► Nguồn gốc (Original): Anh, Mỹ

► Đặc điểm kiến trúc (Key features):

Mặt đứng: Nhấn mạnh theo phương đứng, góc cạnh, bố cục không đối xứng.
Các tháp và vịnh cửa sổ có mặt bằng hình vuông, với mái là hình chóp hoặc đa giác tương tự. Tường ngoài bằng gỗ ván. Trang trí gỗ cắt tỉa ốp theo chiều ngang, dọc hoặc chéo tạo hiệu ứng mảng trên tường và mặt đứng.
Cổng vào có mái che gỗ.
Mái: Mặt bằng mái rất phức tạp, với các đầu hồi và hiệu ứng mái nhà giao nhau.
Mái đầu hồi hoặc đầu hồi chữ thập. Ô tam giác cắt tỉa trang trí ở đỉnh đầu hồi. Mái đua nhô ra với xà nhà lộ ra ngoài.
Vật liệu lợp mái bằng đá phiến, gỗ hay nhiều màu.
Cửa đi, cửa sổ: Cửa sổ lớn, cao. Kiểu treo đôi, 1 trên 1 hoặc 2 trên 2.
Các yếu tố khác: Mặt bằng tương đối mở.

► Mô tả chung (General description):

Stick là phong cách thiết kế nhà ở phổ biến ở Hoa Kỳ vào cuối thế kỷ 19. Phong cách Stick thiên về hiệu ứng giả bán khung gỗ (half-timbered), với các tấm ván được ốp vào các bức tường bên ngoài theo dạng lưới (grid) gợi ý đến khung cấu trúc bên trong. Phong cách Stick nhấn mạnh theo phương đứng, góc cạnh (angularity), bố cục không đối xứng (asymmetrical composition), và bởi vì nó được thể hiện chủ yếu bằng gỗ nên nó có một độ mỏng manh nhất định (certain fragility). Phong cách này cũng đánh dấu sự khởi đầu của sự cởi mở hơn đối với sơ đồ mặt bằng.

Phong cách chuyển tiếp giữa Picturesque Gothic và Victorian, Shingles

Ngay trước Nội chiến (Civil War), có vẻ như các khu dân cư lặp đi lặp lại kiểu kiến trúc Cựu thế giới (Old-World architecture) sẽ diễn ra liên tục trong suốt phần còn lại của thế kỷ 19, đã xuất hiện một kiểu nhà mới, mặc dù chịu ảnh hưởng rõ ràng của lịch sử, nhưng cũng ám chỉ điều gì đó khác biệt. Phong cách Stick, như bây giờ được gọi, đại diện cho các khái niệm thiết kế và công nghệ xây dựng sáng tạo nhất vào thời đó, nhưng nó không thu hút được sự nghiên cứu nghiêm túc - hoặc thậm chí là một cái tên được chấp nhận rộng rãi - cho đến một thế kỷ sau. Nếu nó không bị lu mờ bởi sự hướng ngoại như nhau của các phong cách Italianate, Đế chế thứ hai và Queen Anne vào những năm 1880 và trong suốt phần lớn thế kỷ 20, thì rõ ràng phong cách Stick đã được công nhận sớm hơn nhiều vì bản sắc nguyên thủy (original identity) và khái niệm hoàn toàn Mỹ (the totally American concept) mà nó thể hiện đầu tiên.

Ngày nay các nhà sử học thường gọi Stick là một phong cách chuyển tiếp, là cầu nối giữa phong cách Picturesque Gothic của những năm 1840 và 50 và sự nở rộ của những ý tưởng thời Victoria trong các ngôi nhà của Queen Anne vào những năm 1880 và 90. Mặc dù quan điểm như vậy là chính xác về mặt học thuật (academically accurate) cho các thế hệ sau, nhưng vào thời của nó, phong cách Stick sẽ không là gì nếu không hoàn toàn mới mẻ, cập nhật hóa và hơn hết là hiện đại. Trong khi một số nhà phê bình cho rằng phong cách này hơi thô tục (slightly vulgar), ít ai có thể phủ nhận những ngôi nhà này rất sáng tạo và đầy sức sống. Những người giàu có và có vị thế muốn có chúng; công chúng đã chấp nhận và xây dựng chúng. Stick là những công trình kiến trúc khá cao tận dụng những nguồn tài nguyên tốt nhất của thời đại. Hầu hết có lẽ là do kiến trúc sư thiết kế, và những tài năng sáng giá nhất trong nghề kiến trúc mới nổi đã bị phong cách này thu hút.

Phong cách Stick phát triển từ tác phẩm của kiến trúc sư Gervase Wheeler, một người Anh nhập cư và là tác giả của “Những ngôi nhà nông thôn hoặc Bản phác thảo những ngôi nhà phù hợp với cuộc sống nông thôn Mỹ” (“Rural Homes or, Sketches of Houses Suited to American Country Life”), một luận thuyết có ảnh hưởng đến kiến trúc nhà ở được xuất bản lần đầu tiên vào năm 1851. Trong vài năm và tám lần xuất bản, cuốn sách đã phổ biến những ý tưởng của Wheeler về thiết kế, đặc biệt là quan điểm của ông rằng các tòa nhà phải có cấu trúc trung thực (structurally truthful). Wheeler đặc biệt bị ảnh hưởng bởi phong cách xây dựng của Tudor, với khung gỗ sồi nặng lộ ra ngoài và bán khung gỗ, biểu hiện chính xác của sự trung thực về cấu trúc. Tuy nhiên, sáng tạo của riêng ông tinh tế hơn, sử dụng các mặt tiền được trang trí để thể hiện cấu trúc khung gỗ nằm bên dưới bề mặt… Rural Homes (1851), Village and Farm Cottages (1856), và nhiều cuốn khác đã truyền cảm hứng cho các nhà xây dựng địa phương (local builders) tiên phong dựng lên các ngôi nhà theo phong cách Stick hoặc kết hợp các chi tiết của chúng trên quy mô quốc gia thực sự, từ vùng Đông Bắc đã thành danh đến các thành phố đang phát triển của phương Tây như San Francisco.

Một phong cách tinh tế

Các nhà sử học cũng lưu ý rằng Andrew Jackson Downing (kiến trúc sư, người sáng lập kiến trúc cảnh quan Mỹ) và những người cùng thời với ông thèm muốn thứ mà họ gọi là đặc trưng trong một công trình (character in a building) — một giá trị mà hiện nay chúng ta ít dùng đến. Trong bối cảnh thế kỷ 19, đặc trưng công trình gần giống với tính cách con người — không phải là lý tưởng về vẻ đẹp hay lý thuyết, mà là sự phong phú (richness) về tính cách hoặc bản sắc của từng cá nhân. Các góc nhọn (sharp angles), phần nhô ra của mái rộng (broad roof overhangs) và khoảng trống bất ngờ (unexpected voids) của phong cách Stick và bóng sâu (deep shadows) mà chúng tạo ra chắc chắn rất đáng giá. Phòng trưng bày và hiên nhà cung cấp cơ hội đặc biệt phong phú cho các hốc sâu tối, mang lại cho những đặc điểm này một tầm quan trọng mới trong thiết kế của một ngôi nhà.

Đặc trưng của Stick là gỗ dán cắt tỉa, mặt đứng góc cạnh và tháp vuông có chóp nhọn

Về hình khối, giống như phong cách Queen Anne giai đoạn kế tiếp, các ngôi nhà theo phong cách Stick thường thể hiện điểm nhấn mạnh mẽ theo chiều thẳng đứng, với cửa sổ cao, nhiều tầng và các vật trang trí trên mặt đứng vươn lên trời cùng với những mái dốc nhọn (sharply pitched roofs) và những tòa tháp hoành tráng (monumental towers).

Vịnh, đầu hồi và hiên nhô ra là phổ biến trong ngôi nhà Stick, cũng như tháp và cửa sổ mái. Tuy nhiên, hơi khác Queen Annes, các tòa nhà theo phong cách Stick có góc cạnh nhiều hơn. Các tháp và vịnh cửa sổ nhìn chung có hình vuông, với mái là hình chóp hoặc đa giác tương tự.

Cấu trúc Stick thể hiện điểm mạnh của công nghệ gỗ - mộc

Các ngôi nhà theo phong cách Stick phát huy điểm mạnh của nghề mộc (carpentry) - những tiến bộ mới nhất trong công nghệ gỗ từ một quốc gia có rất nhiều thứ để cung cấp. Không giống như phong cách Phục hưng Gothic ôm sát mặt đất (ground-hugging) và phong cách Phục hưng Hy Lạp giả lập khối lượng của khối xây (emulated the massing of masonry) ngay cả khi được xây dựng bằng gỗ, các ngôi nhà theo phong cách Stick nhìn chung nhẹ nhàng và không đồng đều; sự tự do về hình thức có thể thực hiện được nhờ hệ thống xây dựng kiểu khung bóng bay mới (the new system of balloon frame construction) với 2x4 (inch) gỗ xẻ và đinh. Thay vì phân chia không gian trong một mặt bằng hình chữ nhật hoặc hình chữ thập đơn giản thành các phòng và sảnh, các ngôi nhà theo phong cách Stick thường đẩy không gian ra ngoài footprint; rất nhiều đến nỗi đôi khi bạn có thể đọc được không gian bên trong từ bên ngoài ngôi nhà.

Mặt đứng

Các đặc điểm khác bao gồm hàng hiên bao quanh, các mẫu hàng rào móc ngược (upside down picket-fence patterns), chi tiết con tiện và con tiện tỏa ra (radiating spindle) ở các đỉnh đầu hồi.

Các đường chéo (diagonals) là phổ biến, nâng cao cảm giác cấu trúc có một chút gì đó của thời trung cổ (medieval). Thường thì các mặt đính cườm (beaded siding) được tìm thấy trong các panel hình chữ nhật được đặt theo đường chéo và phản chiếu (mirror) trong một panel liền kề. Nhiều đường chéo hơn xuất hiện dưới dạng các giá đỡ cấu trúc giả (pseudo-structural brackets) nâng đỡ mái đua hoặc dầm kéo dài ở các đầu hồi (trusses spanning gable ends) — đồ gỗ dễ sản xuất hàng loạt với máy móc chạy bằng hơi nước mới. Các đường cong là rất hiếm, ngoại trừ giá đỡ khung cổng hình bán nguyệt (periodic semicircular porch bracket) hoặc đỉnh cửa sổ.

Phong cách Stick còn xử lý bề mặt tường như là một yếu tố trang trí, chứ không chỉ riêng các ô cửa, phào chỉ, cửa sổ và cổng như phong cách Gothic Revival.

Vật liệu

Chủ yếu được thi công bằng gỗ, bề mặt tường của các ngôi nhà theo phong cách Stick có góc cạnh, trang trí, mặt phẳng đa dạng và thường được nhấn nhá (generally accentuated) để tạo hiệu ứng tổng thể (overall effect). Trang trí bằng gỗ được cắt tỉa tạo ra hiệu ứng mảng (paneled effect) được lấp đầy bằng các vật liệu khác nhau như ván dọc, ngang hoặc chéo. Các bảng thường được kết cườm (beaded). Các tấm ván lợp bằng gỗ có nhiều hoa văn khác nhau cũng có thể được sử dụng làm lớp lót (infill).

Tuy nhiên, đặc điểm nổi bật của những ngôi nhà này là đồ stickwork: mặt gỗ và vật trang trí biểu cảm gợi lên (evokes) các lưới và các góc của khung cấu trúc trên layout của chúng. Trong các tòa nhà Stick, các tấm ván ốp (clapboards) và ván lợp (shingles) bên ngoài được chia thành các tấm panel dọc và ngang, gợi ý lại cấu trúc bên trong, hoặc chỉ là biểu tượng. Lưu ý rằng trang trí bằng stickwork không có ý nghĩa về mặt cấu trúc, thay vào đó chúng là những tấm ván hẹp (narrow planks) hoặc mỏng (thin projections) được ốp trên các vách tường (wall's clapboards).

Mái nhà

Mặt bằng mái rất phức tạp, với các đầu hồi và hiệu ứng mái nhà giao nhau (roof effects), chẳng hạn như clip, hoods và kicked eaves / bonnet roofs.

Những ngôi nhà theo phong cách Freestanding Stick được thiết kế với mái dốc kiểu đầu hồi (pitched gable roofs). Các đầu hồi chữ thập (cross gables) nhỏ hơn thường giao với mái nhà lớn hơn, và có thể tìm thấy các cửa sổ mái kiểu 1 mái (shed dormers) loại nhỏ. Những ngôi nhà phố ở thành thị có cô-nic trang trí (ornamented cornice) che đi (concealed) phần mái. Thường thì các ngôi nhà phố có vịnh cửa sổ (bay window) với mái đầu hồi trang trí được xây trên đỉnh vịnh. Những ngôi nhà đắt tiền, vật liệu lợp mái là đá phiến hoặc gỗ và đôi khi được lát theo kiểu nhiều màu (multicolored pattern).

Các cửa sổ

Cửa sổ lớn, cao, thường là các đơn vị treo đôi (double-hung units) với các mảng kính lớn theo kiểu đơn giản gồm 1 trên 1 hoặc 2 trên 2. Cửa sổ thường được ghép nối, phù hợp với các mẫu được tạo ra bởi stick work.

Trang trí cửa sổ được giữ đơn giản và hài hòa với trang trí tổng thể (overall applied ornamentation) trên các bức tường bên ngoài. Các cửa sổ thường được nhóm lại trong một khung lưới của các bộ phận trang trí. Bên dưới cửa sổ, không gian được tạo ra bởi lưới thường được lấp đầy bằng ván gỗ hạt cườm trang trí hoặc ván lợp.

Cổng vào

Cổng vào (entrance) thường được nhận diện bằng một mái đón (porch) hoặc một mái che gỗ (wood canopy) gỗ. Những ngôi nhà tự do có những mái hiên rộng rãi cung cấp một lối vào an toàn. Những ngôi nhà phố được thiết kế với những mái che nhỏ nhưng mang tính trang trí cao.

Eastlake: mức độ trang trí cách điệu cao hơn của Stick

Phong cách Stick có một số đặc điểm chung với phong cách Queen Anne kế cận sau này: đan xen các mặt phẳng mái với ống khói lớn bằng gạch ốp, mái hiên bao quanh, con tiện chi tiết, mặt cắt "panel" của bức tường trống (the "panelled" sectioning of blank wall), các chi tiết con tiện tỏa ra ở các đỉnh đầu hồi. Mặc dù gắn liền với Carpenter Gothic, phong cách Stick ít sử dụng bánh gừng hơn.

Các phiên bản cách điệu và trang trí mức độ cao của Stick thường được gọi là Eastlake. Kiến trúc sư và nhà thiết kế trang trí người Anh Charles Locke Eastlake ban đầu nói về việc cải cách thiết kế furniture và furnishings kiểu Anh, nhưng vào thời điểm các chuyên mục và sách của ông được tiếp đón rộng rãi, Hints on Household Taste (1868, xuất bản sáu lần), đã băng qua Đại Tây Dương, họ nhận thấy sự hấp dẫn không phải chỉ với ngành nội thất, mà kể cả ngành xây dựng nhà ở và công trình công cộng.

Ông gọi đồ trang trí nội thất (furniture ornament) đơn giản, được chế tác tinh xảo và liên quan chặt chẽ đến cấu trúc của vật thể, đã được thực hiện như một xưởng bên ngoài như tiện, xẻ và chạm khắc - một sự kiện đã khiến chính Eastlake kinh hãi. Phong cách Stick là phong cách kiến trúc đầu tiên đưa công việc đến trái tim này (millwork to heart) với các tấm ván nghiêng (incised verge boards), lan can xẻ rãnh (fret-sawn railings), lan can mái hiên (porches ringed) với các con tiện. Vào những năm 1880, các ấn phẩm như Scientific America gọi các thiết kế nhà kiểu này là “Eastlake” và một số nhà sản xuất sản phẩm đã sử dụng thuật ngữ này lâu dài để cho tiếp thị sản phẩm của họ.

Một thế kỷ sau khi nó lần đầu tiên xuất hiện trong thời trang, phong cách Stick đã đi đầu trong một làn sóng mới (rode the crest of a new), khác biệt trong kỷ nguyên ảo giác (the psychedelic era) vào cuối những năm 1960 và đầu những năm 70. Phong cách Stick-Eastlake được phổ biến khiêm tốn vào cuối thế kỷ 19, nhưng có tương đối ít ví dụ còn sót lại của phong cách này so với các phong cách kiến trúc Victoria phổ biến hơn khác. Trong khi phong cách bắt đầu từ những năm 1850, giống như nhiều phong cách khác ở Tây Bắc Thái Bình Dương, nó đã lỗi mốt (fell out of fashion) chậm hơn nhiều so với các vùng khác của hạt; theo một số ví dụ còn sót lại được tìm thấy có thời điểm xây dựng vào giữa những năm 1880.

Sự tái sinh phổ biến rộng rãi của San Francisco’s Painted Ladies không chỉ thúc đẩy mối quan tâm ngày càng tăng đối với những kiến trúc thời Victoria, nó còn giúp mở rộng sự đánh giá cao của tất cả các ngôi nhà cổ trong nhiều thập kỷ tới.

Tổng hợp & dịch: Fudozon.com

CÁC KIỂU - PHONG CÁCH NHÀ Ở TIÊU BIỂU

451